Dzisiejszy pogląd na fizyjologiczne działanie mięsienia (Historia masażu)

12, 19 i 26 kwietnia1890 r w “Przeglądzie Lekarskim” nr 15, 16, 17 ukazały się rozprawy dr Michała Kaufmanna, lekarza ośrodka kuracyjnego w Jaworzu pt. Dzisiejszy pogląd na fizyjologiczne działanie mięsienia

     Liczne doświadczenia, które w ciągu ostatnich lat w rozmaitych zakładach fizyjologicznych przeprowadzono, wyka­zały, że mięsienie wywiera znaczny wpływ na wszystkie czynności fizyjologiczne w ustroju ludzkim, szczególnie zaś na chłonienie, na czynność mięśni i nerwów i na przemianę materyi. Szybkość prądu limfy, jak wiadomo, jest nadzwy­czaj małą. W naczyniu szyjnem n. p. młodego konia wynosi podług Weissa tylko 230-297 mm. na minutę, również i par­cie ościenne, przy którem krążenie limfy się odbywa, jest dosyć nieznaczne. Mięsienie wskutek mechanicznego ruchu tkanek podnosi parcie limfy w samem źródle téjże, to jest w przestrzeniach śródtkaninowych i przez to przyspiesza prąd limfy w naczyniach limfatycznych, które z tych tkanek biorą swój początek. Doświadczenia, o których powiem ni­żéj, najzupełniéj to przypuszczenie stwierdzają. To też wobec tego, że czynność naczyń limfatycznych ma przeważnie cha­rakter resorbcyjny, pod wpływem mięsienia chłonienie bywa ułatwione. Zjawisko to szczególnie wyraźnie występuje w sprawach zapalnych, w których pod wpływem mięsienia limfa zostaje wpartą w ujścia naczyń limfatycznych i daléj popy­chaną. Wskutek tego przy rozpoczynających się sprawach zapalnych rozmaitych narządów wytworzenie się większéj ilości wypociny staje się niemożliwem, a po wytworzeniu się już wypociny uzyskuje się szybsze wessanie i odpływ téjże. Oczywiście, że obok tego jeżeli się znajdują miękkie lub twarde złogi wypociny, granulacyje lub wybujałości, takowe za pomocą mięsienia mogą być zgniecione, a ich naczynia porozrywane. Sama wypocina rozdziela się na większą prze­strzeń, wskutek czego wchodzi w styczność z większą ilością przewodów limfatycznych, a zatem i prędzéj wchłoniętą bywa. Im daléj część poddawana mięsieniu leży od serca, tem bardziéj ruch limfy w téj części jest niezależnym od czynności serca i płuc i tem większego znaczenia nabiera pobudzenie mechaniczne. Samo przez się się rozumie, że mię­sienie również ważnym czynnikiem jest w przypadkach, w któ­rych występuje utrudnione krążenie pod wpływem warunków mechanicznych, jak n. p. wysięków uciskających naczynia limfatyczne, guzów, nowotworów oraz w przypadkach, w któ­rych serce i płuca są osłabione i nie dosyć skutecznie krew w ruch wprowadzają. Oczywistym wynikiem wpływu mięsienia jest fakt, że ból, który towarzyszy stanom zapalnym i jest następstwem napięcia i ucisku, na jakie nerwy czu­ciowe są wystawione przez wytwór zapalny, pod wpływem mięsienia stopniowo się zmniejsza i nawet zupełnie może być usuniętym. Również zniża się podwyższona ciepłota, która zawisłą jest od zastoju krwi, i od przemian chemi­cznych, jakie mają miejsce w części zapalnej. Że ruch limfy zostaje rzeczywiście pod wpływem mięsienia przyspieszonym, znajdujemy niewątpliwy dowód w doświadczeniach Ludwiga, Weissa, Krausego, Lassara, Emminghausa i innych. Jeżeli bowiem u psa umocujemy szklaną rurkę w grubszem naczy­niu limfatycznem, towarzyszącem żyle podskórnéj goleniowéj, to dopóki noga pozostaje w spokoju, limfa z rurki nie wypływa wcale, gdy zaś przedsięweźmiemy nacieranie i gnie­cenie w kierunku dośrodkowym, to wypływ limfy z rurki staje się obfitym. Podobnie zachowują się i gruczoły limfa­tyczne. Ugniatanie lub nacieranie ich wywołuje wypływ zna­cznéj ilości limfy w porównaniu do stanu prawidłowego, a nawet w porównaniu z działaniem drażnienia elektrycznego, które pozostaje bez żadnego wpływu na prąd limfy.

     Nadzwyczaj ważnym dowodem wpływu mięsienia na sto­sunki chłonienia są doświadczenia Mosengeila. Wstrzykiwał on królikowi do rozmaitych stawów za pomocą delikatnéj strzykawki gęsty rozczyn dokładnie roztartego czarnego chińskiego tuszu, następnie poddawał niektóre z tych stawów kilkakrotnemu mięsieniu, inne zaś dla porównania zostawiał w spokoju. W stawach poddanych mięsieniu obrzęk, który pojawił się po wstrzyknięciu, ustępował szybko, w stawach zaś pozostawionych w spokoju utrzymywał się przez czas dłuższy. Po zabiciu zwierząt używanych do doświadczenia i po otwarciu stawów stwierdził, że w stawach przez dłuższy czas mięsionych w torebce stawowéj nie było wcale tuszu, podczas gdy w niemięsionych znajdował zwykle tusz zmięszany z mazią stawową w dość znacznéj ilości. Jednocześnie znajdował w przebiegu dróg limfatycznych zabarwione cząsteczki, które dostawały się aż do najbliższych gruczołów limfatycznych i w nich zatrzymywały się. Mosengeil mechaniczne działanie mięsienia na obieg limfy porównywa z działaniem nacierania na rury elastyczne, dolnym końcem w płyn zanurzone. Jeżeli taką rurę będziemy uciskali ręką od dołu ku i górze, to w miarę rozszerzenia się dolnéj części rury po i zwolnieniu ucisku płyn podnosi się w niéj ku górze i powta­rzając tę mauipulacyję w sposób odpowiedni można całą rurę wypełnić płynem i płyn ten w ciągłym ruchu utrzymy­wać. Niewątpliwie bardzo ważnym czynnikiem sprzyjającym ruchowi limfy szczególnie pod wpływem mięsienia jest obe­cność zastawek w naczyniach limfatycznyeh, które przeszka­dzają cofaniu się limfy wstecz. Podobne doświadczenia jak Mosengeil robili Dr. Sturm i Sallis na psach średniéj wiel­kości i doszli również do tych samych wyników. Doświad­czenia Reibmeyera robione przy współudziale Höffingera dowiodły, że mięsienie nadzwyczaj podnosi zdolność wsysania błony otrzewnowéj. Jak wiadomo naczynia limfatyczne otwierają się wprost do jamy otrzewnowéj. Wskutek tego zdolność wsysania błony surowiczej, wyścielającéj jamę brzuszną, jest podług Recklinghausena nadzwyczaj wielką. Doświadczenia na zwierzętach wykazały, że w ciągu jednéj godziny ilość płynu równająca się około 5% wagi ciała badanego zwie­rzęcia wessaną być może. Zdolność ta może być wskutek mięsienia jeszcze bardziéj podniesioną, jak wykazał Reibmeyer. Wciągu bowiem pierwszéj godziny może dochodzić do 9% wagi ciała. Doświadczenia te polegały na wstrzykiwaniu dokładnie oznaczonéj ilości do 35° C. ogrzanéj wody do jamy brzusznéj królika. Zwierzę ważono dokładnie, a potem albo puszczano wolno albo przymocowywano w położeniu grzbietowem i w krótkich odstępach czasu poddawano mięsieniu brzuch jego, a po upływie czasu doświadczenia szybko i bez utraty krwi zabijano. Po otworzeniu jamy brzusznéj wydo­bywano z niéj ciecz pozostałą i odmierzano, obliczano ilość wessanego płynu i oznaczono stosunek wessanéj ilości do wagi ciała. Tę właściwość jamy brzusznéj zużytkowano jak wiadomo także w celach praktycznych. Można bowiem przy silnych krwotokach zamiast transfuzyi wprowadzić krew lub inne płyny do jamy brzusznéj, które to płyny ztąd zostają wessane i do ogólnego obiegu krwi wprowadzone.

     Co się tyczy wpływu mięsienia na mięśnie, to wyniki fizyjologiczne dowodzą, że mięsienie wywiera zbawienny wpływ na innerwacyję mięśniową. Już pod wpływem czysto mecha­nicznym krążenie zostaje pobudzonem, przepełnienie krwią mięśni się wzmaga, a przez to i odżywienie nerwów. Zabłudowsky i wielu innych skonstatowali, że podczas gdy dla mięśni znużonych natężającą pracą nawet 15-to minutowy odpoczynek nie wystarcza, aby je całkowicie zrestaurować, również długo trwające mięsienie zdolność do ponownego wykonywania pracy może nawet podwoić. I tak osoba do­świadczana podniosła przez maksymalne zginanie ręki w sta­wie łokciowym od stołu, na którym przedramię spoczywało w pozycyi pozioméj do wysokości ramienia ciężar 1 kilogr. 840 razy w przerwach jednosekundowych, poczem nawet przy silnem natężeniu nie była zdolną do wykonania najmniejszéj pracy. Po pięciuminutowem mięsieniu osoba ta była w stanie bez trudu w równych jak poprzednio odstępach czasu tenże sam ciężar podnieść 1100 razy. I uczucie mięśniowe przy pracy po zwykłym tylko spoczynku jest inne, jak po mięsieniu. W pierwszym przypadku sztywność, która podczas spoczynku wystąpiła po 5 minutach, pozostała niezmienioną, gdy tymczasem po pięciominutowem mięsieniu zmęczone mię­śnie odzyskały całkowicie swą giętkość. Istnieją nawet przy­puszczenia, że wskutek mięsienia, które wywołuje większy dowóz materyjału odżywczego, mięśnie przybierają w zadzi­wiający sposób na masie, ilość włókienek pomnaża się przez powstawanie nowych, podczas gdy absolutna grubość poje­dynczych włókien nie zwiększa się wcale.

    Kronecker i Stirling dowiedli, że znużone mięśnie już przy znacznie mniejszéj ilości podrażnień w danym przeciągu czasu, aniżeli prawidłowe mięśnie przechodzą w skurcz tężcowy. Po mięsieniu jednak ponownem mięsień potrzebuje znacznie większéj ilości podrażnień, aby przejść w stan tęż­cowy.

     Wszystkie więc doświadczenia, które przytoczyliśmy wyżéj, przemawiają za tem, że kurczliwość mięśnia i siła skurczu pod wpływem mięśnia wzrastają.

      W innych doświadczeniach tego rodzaju wynik był zupeł­nie ten sam, a mianowicie, że zawsze po mięsieniu, jakkolwiek absolutna siła skurczów nie wzrastała, to jednakże ilość skur­czów, a ostatecznie i praca, którą mięśnie wykonywały, wskutek ściskania dynamometru, po mięsieniu była znacznie większą, ani­żeli w tych przypadkach, w których przez ten sam czas mięśnie znużone pozostały tylko w spoczynku bez mięsienia.

    Prócz tego szeregu doświadczeń wykonałem jeszcze inny, w którym prace mięśni zapisywano graficznie na walcu okopco­nym. Badane osoby podnosiły ciężar tylko za pomocą zginania ręki, przyczem przedramię było ustalone tak, że przy każdem zginaniu ręki ciężar 5 kilogr. był podnoszony na pewną wyso­kość zależną od siły skurczów, a za pomocą osobnego urządze­nia wysokość tego podniesienia była naznaczoną na walcu oko­pconym. Tu również mięśnie wykonywały pracę aż do zupełnego znużenia i w jednych przypadkach następnie pozostawały tylko przez pewną ilość czasu w spoczynku, w drugich były poddawane mięsieniu, poczem znowu wykonywano skurcze i podnoszono cię­żar aż do znużenia.

     Nie mniéj ważny wpływ mięsienie wywiera na układ nerwowy. Tak doświadczenia fizyjologiczne Golza wykazały, że przez mięsienie mianowicie przez uderzanie {Tapottement) bywają wywołane na drodze odruchowéj objawy w zakresie układu nerwowego, a w szczególe nerwów naczynio-rucho­wych. Doświadczenia te przedsiębrane na zwierzętach oka­zały, że naczynia zostające pod wpływem rdzenia pacierzo­wego ulegają wskutek uderzania pewnym zmianom. Krótko trwające uderzanie jakiejkolwiek części wywołuje w niéj najpierw zwężenie naczyń, po dłuższem jednak trwaniu wy­stępuje rozszerzanie się tychże, co może doprowadzić w dalszym ciągu do porażenia ścian naczyniowych. Przez obręb rozszerzonych i częściowo porażonych naczyń przepływa wielka i ilość krwi, która zostaje odciągniętą od sąsiednich narządów.

    Podobnie rzecz się przedstawia w razach, w których mięsienie stosuje się na bolesne nerwy. Pukając nerw bolesny zauważamy najpierw wzmożenie się bólu, który je­dnak następnie szybko się zmniejsza, a w końcu zupełnie znika i ustępuje miejsca całkowitemu znieczuleniu.

    Doświadczenia te stanowią pewną podstawę do oznaczenia wskazań w wielu przypadkach chorób nerwowych. Jeżeli więc mamy do czynienia z chorobowo zwiększoną po­budliwością nerwu, czy to czuciowego, czy ruchowego, to przez rękoczyny czysto mechaniczne, jak ucisk lub szybkie puka­nie, jesteśmy w stanie chorobliwą pobudliwość doprowadzić do normy, a nawet sprowadzić niżéj normy. Działanie to ucisku na nerwy czuciowe już w 17 wieku było spożytko­wane do celów miejscowego znieczulania, a mianowicie w przeczulicy i nerwobólach osiągano bardzo korzystne rezul­taty. Willis {de morbis convulsivis) zastosowywał ucisk brzu­cha, aby spazmy konwulsyjne uspokoić. W 18 wieku Boerhave polecał usilnie ucisk na dolną część brzucha przy napadach histerycznych. Za pomocą tapottement możemy porażone części pobudzić do skurczu, a przez to podnieść ich żywotność; Mezger wywołał za pomocą uderzenia skurcze mięśni przy porażeniach ołowiowych, gdzie prąd elektryczny pozo­stawał całkowicie bez skutku. Tapottement, wogóle mięsienie, wytwarza w układzie nerwowym pewne zmiany moleku­larne, które dla prawidłowego przebiegu ruchu nerwowego są bardzo przyjazne.

    Co do téj zmiany równowagi molekularnéj, to wycho­dzimy tutaj z téj hypotezy, że normalna lub patologiczna czynność systemu nerwowego składa się z sumy wahań, które za pomocą zewnętrznych mechanicznych wstrząśnień modyfikować jesteśmy w stanie. Winternitz postawił bypotezę, że nerwobóle powstają z przyczyn bodźców chemicznych, że zatem w nerwach równie jak i w mięśniach nagromadzają się produkty rozkładowe, tak zwane pierwiastki zmęczenia, które przez ucisk silny wogóle przez mięsienie odprowadzone zostają.

      Bardzo być może, że tu już wskutek nacierania po­wstają w tkance mięsionéj bardzo słabe mierzyć się nie da­jące prądy elektryczne, na które i elektryczność tworząca się w ręku wykonającego mięsienie wpływa. Są to jednak kwestyje, których wyjaśnienie do przyszłości należy. W każdym razie przyznać musimy mięsieniu pewne swoiste działanie także na układ nerwowy, którego dopóty dokładnie objaśnić nie będziemy mogli, dopóki nie będziemy mieli lepszych wia­domości o czynnościach samego układu nerwowego, o któ­rych jeszcze i dziś słowa wyrzeczone przed 165 laty: Obscura tectura, obscuriores morbi, functiones obscurissimae zupełnie słusznie powtórzyć można.

      Mięsienie daje się zastosować nie tylko na pojedyncze chorobą dotknięte części ciała lub członki, lecz także na całe ciało. Ogólne mięsienie działa głównie na przemianę materyi i wywiera na ciało ludzkie wpływ nader zbawienny. Jest to sposób daleko mniéj drażniący, aniżeli inne środki dzia­łające na mięśnie i skórę, przyczem i to ważne, że mięsie­nie wywiera wpływ czysto obwodowy, mało tylko drażniąc same ośrodki, gdy tymczasem elektryczność bardzo wybitnie i ośrodki nerwowe drażnić może. Zaraz po mięsieniu powstaje uczucie niezmiernie przyjemne i błogie. Gdy się naczynia krwionośne w skórze i czynnym systemie mięśniowym roz­szerzają, wówczas nagromadza się większa ilość krwi w skórze i mięśniach, a przez to wewnętrzne organa ciała jak mózg, płuca, serce, wątroba, organa brzuszne bywają uwol­nione od jéj nadmiaru, który szkodzi ich czynnościom potrzebu­jącym dla utrzymania swéj prawidłowości ciągłéj odmiany krwi. Tym sposobem więc unika się przeszkód w krążeniu wątrobowem i chorobliwego rozszerzania żył, które tak czę­sto się wytwarzają przez wolno odpływającą i poniekąd za­trzymującą się w obiegu krew.

      Doświadczenia Zabłudowskiego, Mitchella i innych wy­kazały, że ogólne mięsienie przyczynia się do wydzielenia pewnych oznaczonych substancyj wchodzących w skład ciała, i tak wydzielanie mocznika bywa zwiększone. Co do działa­nia jednak na przemianę materyi w ścisłem znaczeniu tego słowa, to do obecnéj chwili istnieje brak pod tym względem ścisłych doświadczeń. Przez mięsienie brzucha pobudza się silnie ruch robaczkowy kiszek, wzmacnia się mięśnie powłok brzusznych jako też i włókna mięsne jelit i wywołuje regularność stolca. Ważnym czynnikiem, objaśniającym fizyjologiczne działanie mięsienia brzucha, jest mechaniczne popychanie zawartości kiszek. Przez ogólne mięsienie wpływamy wprost na wyrób krwi to jest na zwiększenie ogólnéj masy krwi. Przez mięsienie bowiem zwiększa się przyjmowanie białka, to wywołuje zwiększenie rozkładu i wpływa na powiększe­nie wytwarzania. Wogólności zauważamy polepszenie zdro­wia, większą ruchliwość ciała, wzmaganie się trawienia, zwię­kszenie apetytu i spokojniejszy, głębszy sen.

     Niektórzy także zauważali powstanie erekcyi po mię­sieniu ud i międzykrocza.

    W ogólnem mięsieniu mamy środek naukowo uzasadniony przeciw małokrwistości, który jednak w praktyce mało jeszcze jest rozpowszechniony, bądź to z tego powodu, że metoda ta nie dosyć jest znaną, bądź też dla tego, że w wykonaniu jéj nastręczają się pewne trudności, których pokonanie wy­maga cierpliwości i rozważnéj działalności. Delikatność w roz­różnianiu ciepłoty bezpośrednio po mięsieniu powiększa się, potem się zmniejsza. Uczucie dotyku i ucisku bywa niekiedy niezmienione lub przytępione.

    Mięsienie jakiejkolwiek części ciała, podnosi jéj ciepłotę na tem miejscu, jak również na wszystkich częściach ciała z wyjątkiem opon brzusznych, których ciepłota pozostaje niezmienioną, a niekiedy nawet się zmniejsza Suche mięsienie sprawia podług Mosengeila podwyższenie temperatury o 2 do 3° Celsiusza. Mięsienie bolesne okazuje wprost przeciwne skutki. Miejsce mięsione jest tylko nieznacznie rozgrzanem, powłoki zaś brzuszne więcéj.

     Doświadczenia te uskuteczniano za pomocą przyrządu termo-elektrycznego, a więc oznaczano tylko ciepłotę promienistą. Ciśnienie krwi mierzone za pomocą manometru Bascha okazuje się podwyższonem. Za pomocą pletysmograficznéj metody skonstatowano działanie rozszerzające na naczynia krwionośne.

   Prof. Cybulski badając prędkość ruchu krwi za pomocą fotohematochrometru wykazał stanowczo, że każde podraż­nienie nerwów odbija się silnie na szybkości ruchu krwi, a nadto, że mięsienie jamy brzusznéj zwiększa szybkość krwi w Carotis i Arter. femor. Odznaczanie szybkości w doświadczeniach wykonano w tętnicy szyjnéj. Okazało się z nich, że naciskanie na ściany brzucha, trwające kilka minut, jako też ruchy bierne tylnemi kończynami wykonywane wywołują i powiększenie szybkości w tętnicy szyjnéj. Przytem najbardziéj powiększa się szybkość podczas rozkurczu. Skutek ten występuje tak u zwierząt normalnych, jak też u kuraryzowanych. Szybkość pod wpływem mięsienia podnosiła się niekiedy więcéj niż o 50%.

    Sądzę, że przytoczone to fakta nie tylko dają podstawę do obszerniejszego zastosowania mięsienia w praktyce, ale że powinny zachęcić kolegów do dalszego badania i dokładniejszego wyjaśnienia wpływu mięsienia na ustrój ludzki.

Źródło tekstu:

Leszek Magiera. Historia masażu w zarysie. 2007